Jakub Parnas (1884 - 1949)

Jakub Karol Parnas kierował Zakładem Chemii Lekarskiej na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Zakład był jak na owe czasy znakomicie wyposażony. Współpracownikami Parnasa byli młodzi utalentowani ludzie, głównie chemicy i lekarze o dobrej znajomości chemii. Umieli zarówno izolować i identyfikować metabolity glikolizy, otrzymywane z homogenatów tkanki mięśniowej, jak również syntetyzować in vitro estry fosforowe cukrów, kwas adenylowy AMP i kwas trifosfoadenylowy, czyli ATP. Umieli również izolować enzymy z homogenatów mięśniowych. Badania prowadzono na mięśniach szkieletowych kręgowców: żabach, królikach, psach i koniach, jak również na drożdżach. Identyfikacja tego samego metabolitu pochodzącego z różnych gatunków wskazywała na to, że w różnych organizmach biegnie ten sam proces metaboliczny, co świadczyło o uniwersalnym charakterze metabolizmu glukozy.

Początkowo Parnas badał, jakie jest źródło amoniaku powstającym w mięśniach. Intuicja badacza podpowiedziała mu, że ważniejszym zagadnieniem jest zachodząca w żywych organizmach fosforylacja.

Istotnym był wybór właściwej techniki badawczej. Były znane metody chemiczne pozwalające na oznaczanie fosforu, jednak aby śledzić losy reszty fosforanowej w tkance mięśniowej, niezbędne było zastosowanie fosforu radioaktywnego. Parnas i jego zespół byli pionierami w zastosowaniu radioaktywnego fosforu w badaniach biochemicznych. Współpracując z Hevesym, otrzymywali radioaktywny fosfor z laboratorium Nielsa Bohra z Kopenhagi. Z uwagi na krótki okres półtrwania tego pierwiastka (14 dni), konieczne było wysyłanie radioaktywnego fosforanu sodu samolotem z Kopenhagi do Lwowa, gdzie w laboratorium Parnasa sól tę używano do syntezy pochodnych cukrowych intermediatów glikolizy. Substraty i produkty reakcji katalizowanych przez enzymy spalano, aby otrzymać kwas ortofosforowy, który służył do otrzymywania mieszanych fosforanów magnezowo-amonowych. Sole wysyłano wtedy do Kopenhagi, gdzie mierzono ich radioaktywność. Zastosowanie radioaktywnej pochodnej cukrowej umożliwiło śledzenie, jakie są losy reszty fosforanowej w glikolizie.

Za zastosowanie radioaktywnego fosforu do badań biologicznych, Hevesy w 1943 roku, otrzymał nagrodę Nobla.

Rola ATP w tym procesie nie była jasna i nikt nie potrafił odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ani glukoza, ani produkt glikolizy pirogronian nie są ufosforylowane, wszystkie natomiast metabolity glukozy występują w postaci estrów fosforanowych. W odpowiedzi na to pytanie pomogło odkrycie dwóch enzymów 1,6-fosfofruktokinazy i kinazy pirogronianowej i dwóch reakcji katalizowanych przez te dwa enzymy. W reakcji katalizowanej przez fosfofruktokinazę reszta fosforanowa z ATP jest przenoszona na substrat, czyli fruktozo-6-fosforan, natomiast w reakcji katalizowanej przez kinazę pirogronianową reszta fosforanowa z substratu, którym jest fosfoenolopirogronian, jest przenoszona na ADP i powstaje ATP i nieufosforylowany pirogronian. Parnas wydedukował, że istotą procesu jest tworzenie wysokoenergetycznych estrów fosforanowych metabolitów, z których reszta fosforanowa jest przenoszona na ADP i zostaje odtworzone ATP. Ostern, Guthke i Terszakoweć (Ostern i współaut., 1936) odkryli fosfofruktokinazę, podczas gdy w odkryciu kinazy pirogronianowej uczestniczyli Parnas, Ostern i Mann (Parnas i współaut., 1934).

Znane były inhibitory przemiany glukozy takie jak kwas jodooctowy lub fluorki. Kwas jodooctowy hamował reakcję katalizowaną przez dehydrogenazę aldehydu 3-fosfoglicerynowego, zaś fluorki reakcję katalizowaną przez enolazę. Stosując inhibitory Parnas był w stanie wykazać, że ATP nie tworzy się w obecności kwasu jodooctowego, który hamuje dehydrogenazę aldehydu 3 fosfoglicerynowego, natomiast jest syntetyzowany w obecności fluorków, które hamują enolazę. Umożliwiło to zdefiniowanie etapów, w których następuje synteza ATP.

W oparciu o wyniki badań własnych i współpracowników, oraz biorąc pod uwagę wyniki badań innych zespołów, Parnas opublikował w czasopiśmie „Enzymologia” (Parnas, 1938) pracę opisującą szlak metaboliczny glikolizy, który został powszechnie zaakceptowany przez biochemików. W chwili gdy Parnas opublikował swoją pracę nie była jeszcze znana reakcja katalizowana przez kinazę 1,3BPG w której powstaje ATP, reakcja została odkryta w 1947 roku. Intuicja badawcza podpowiedziała Parnasowi, że taka reakcja musi zachodzić w glikolizie. Poniżej reakcje zachodzące w glikolizie i nazwiska osób, które te reakcje odkryły:

Glikoliza zaczyna się fosforylacją glukozy w reakcji katalizowanej przez heksokinazę, która przenosi resztę fosforanową z ATP na szósty węgiel glukozy

Glukoza + ATP GluP6 + ADP (Meyerhof 1927)

wśród metabolitów były znajdowane pochodne fruktozy, w glikolizie musi występować reakcja izomeryzacji glukozy do fruktozy

GluP FruP reakcję katalizuje izomeraza glukozofosforanowa (Lohmann 1933)

Jeżeli wśród metabolitów występuje fruktozo1,6 bisfosforan to znaczy, że fruktozo-6-fosforan musi być ufosforylowany przez następną kinazę zwaną fosfofruktokinazą

Fru-6P + ATP Fru-1,6P2 reakcję odkryli współpracownicy Parnasa: Ostern, Gutke i Terszakoweć (Ostern i wsp. 1934)

Wśród metabolitów występują fosfotriozy tzn. konieczne jest rozszczepienie heksozy na dwie fosfotriozy aldehyd 3- fosfoglicerynowy i fosfodihydroksyaceton.

Fru-1,6P2 GAPDH + DHAP reakcję katalizuje aldolaza (Meyerhof i wsp. 1936)

w komórce istnieje równowaga pomiędzy aldehydem fosfoglicerynowym i fosfodihydroksyacetonem.

GAPDH DHAP reakcję katalizuje izomerazafosfotriozowa (Meyerhof i Kiessling 1935)

Utlenienie aldehydu prowadzi do powstania wysokoenergetycznego związku bisfosfoglicerynianu

GAPDH + NAD 1,3BPG + NADH reakcję katalizuje dehydrogenaza aldehydu-3 fosfoglicerynowego (Warburg i Christian 1939)

z wysokoenergetycznego substratu reszta fosforanowa jest przenoszona na ADP, następuje pierwsza synteza ATP

1,3BPG + ADP 3 PG + ATP reakcję katalizuje kinaza 1,3-bisfosfoglicerynianowa (Bucher 1947)

reszta fosforanowa z pozycji 3 zostaje przeniesiona na pozycję 2 3PG 2PG reakcja jest katalizowana przez mutazę (Meyerhof i Kiessling 1935)

odwodornienie 2PG powoduje powstanie wysokoenergetycznego związku, czyli fosfoenolopirogronianu 2PG PEP (Lohmann i Meyerhof 1934)

Z wysokoenergetycznego fosfoenolopirogronianu reszta fosforanowa jest przeniesiona na ADP, powstaje cząsteczka ATP PEP + ADP Pirogronian + ATP (Parnas i wsp. 1934)

Warto dodać, że był to pierwszy odkryty szlak metaboliczny. Powyższe dokonania Parnasa sprawiły, że jest on uważany, obok Meyerhofa i Embdena, za jednego z głównych odkrywców glikolizy. W Biochemist’s Songbook, opublikowanej w Pergamon Press w 1982 r., pojawiła się pieśń Harolda Bauma z Chelsea College zatytułowana „Chwalę E.M.P”. Jedna ze zwrotek tej pieśni brzmiała: Of all nature’s pathways, We sing the praise today of Parnas, Embden, Meyerhof –The glycolytic way”.

Biografia

Jakub Karol Parnas urodził się 16 stycznia 1884 r. w Mokrzanach koło Tarnopola, w ówczesnej Galicji w monarchii austriacko-węgierskiej, ojciec Oskar Parnas był właścicielem ziemskim.

Jakub Parnas zaczął swą edukację w szkole powszechnej w Tarnopolu, a następnie uczył się w gimnazjum we Lwowie które ukończył w 1902 r. Monarchia austriacko-węgierska, od czasu reform cesarza Franciszka Józefa, przeprowadzonych w 1867 r., była liberalnym państwem. Każdy poddany Franciszka Józefa mógł swobodnie podróżować po Europie i studiować na dowolnie wybranym uniwersytecie europejskim. Po maturze, Jakub Parnas wybrał studia chemiczne w Wyższej Szkole Technicznej w Berlinie-Charlottenburgu, gdzie studiował w latach 1902-1905 r., a następnie chemię organiczną i fizjologiczną na Uniwersytecie w Strasburgu. Po uzyskaniu w 1906 r. dyplomu, pracował na Politechnice w Zurichu pod kierownictwem profesora Richarda Willstättera, laureata Nagrody Nobla. Talent i pracowitość Parnasa pozwoliły mu w krótkim czasie uzyskać znaczące wyniki. Wyizolował i uzyskał w formie krystalicznej nieznany dotąd, trzeci izomer naftochinonu, 2,3-naftochinon. Odkrycie to stało się tematem dwóch publikacji oraz rozprawy doktorskiej. Tezy rozprawy obronił w 1907 r. na Uniwersytecie w Monachium i uzyskał stopień naukowy doktora chemii. W tym samym roku został zatrudniony w charakterze asystenta w pracowni Franza Hofmeistra w Instytucie Chemii Fizjologicznej Uniwersytetu w Strasburgu. To tu, pod inspirującym kierownictwem Hofmeistra, w atmosferze twórczej dyskusji, Jakub Karol Parnas zdecydował się zostać naukowcem.

Czując potrzebę pogłębienia swej wiedzy w dziedzinie fizjologii, spędził rok w Stacji Zoologicznej w Neapolu, gdzie studiował energetykę mięśni gładkich u bezkręgowców. Ogłosił znakomitą pracę przeglądową z tej dziedziny. Po powrocie do Strasburga, Parnas znowu zajął się badaniem metabolizmu tkanek ssaków. W 1913 r. Parnas habilitował się i otrzymał stanowisko docenta Uniwersytetu w Strasburgu.

Zaproszony w 1913 r. do Cambridge, Parnas kontynuował badania metabolizmu mięśni we współpracy z F.G. Hopkinsem, autorytetem w tej dziedzinie wiedzy.

Po wybuchu I wojny światowej Parnas, jako obywatel austriacki, nie mógł zostać w Anglii. Mimo iż pomiędzy Wielką Brytanią a monarchią austriacko-węgierską trwała wojna, Parnasowi pozwolono na powrót do kraju, został wcielony do armii austriackiej, gdzie pracował w laboratorium wojskowej służby zdrowia.

Zbliżał się koniec wojny i bliskie było odzyskanie przez Polskę niepodległości. Mimo że Parnas mógł bez trudu objąć stanowisko w najlepszych pracowniach w Europie, postanowił pozostać i pracować w kraju. W 1916 r. zorganizował i kierował Zakładem Chemii Fizjologicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Zajął się też opracowaniem pierwszego polskiego podręcznika chemii fizjologicznej. W 1920 r. Jakub Karol Parnas przeniósł się do Lwowa, gdzie otrzymał stanowisko profesora zwyczajnego i kierownika Zakładu Chemii Lekarskiej na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza.

W tym czasie Uniwersytet Jana Kazimierza był uznanym ośrodkiem naukowym i intelektualnym. Pracowało w nim wielu wybitnych uczonych. Powstała słynna szkoła matematyczna ze Stefanem Banachem i Hugo Steinhausem na czele, Rudolf Weigl opracował i wyprodukował szczepionkę przeciwtyfusową, która uratowała tak wielu ludzi w czasie II wojny światowej. Od Parnasa zaczęła się lwowska szkoła biochemiczna. Genius loci Lwowa sprawiał, że tak wielu wybitnych postaci mieszkało i działało we Lwowie.

Była też druga twarz Lwowa, we Lwowie mieszkało ponad 50% Polaków, 30% Żydów, 15 % Ukraińców i liczne mniejszości Ormianie, Czesi, Austriacy i Niemcy. Nacjonaliści ukraińscy uważali, że Lwów został zbudowany na ukraińskiej ziemi i powinien należeć do niepodległej Ukrainy. Ukraińcy gorzko przeżyli porażkę w listopadzie 1918 roku, kiedy to słynne Orlęta obroniły Lwów. U Ukraińców narastała chęć odwetu, organizacja ukraińskich nacjonalistów prowadziła walkę o wolną Ukrainę i o ukraiński Lwów, posuwając się do aktów terrorystycznych.

Inne źródło niepokoju to antysemityzm, słynne getto ławkowe dla żydowskich studentów. Na Uniwersytecie Jana Kazimierza, zdarzały się też przypadki bicia studentów Żydów.

Jakub Parnas sam był pochodzenia żydowskiego, czuł się jednak Polakiem i chyba dlatego przeszedł na katolicyzm, ale obca mu była wszelka nietolerancja. W laboratorium Parnasa pracowali Polacy, Żydzi i Ukraińcy, a do rangi symbolu urasta odkrycie fosfofruktokinazy kluczowego enzymu glikolizy przez trzech uczonych: Osterna-Żyda, Gutkego-Polaka i Terszakowca-Ukraińca.

Przeniesienie do Lwowa zbiegło się w czasie z ważnym wydarzeniem w życiu Parnasa. W 1920 roku poślubił Renatę Taubenhaus. W 1921 r. urodziła się córka Justyna, a w 1923 r. syn Jan Oskar. Renata była drugą żoną Parnasa; dzieci Parnasa z pierwszego małżeństwa z Raissą, Gustav Theodor (1906–1979) i Claire Walter (1909–1972), spędziły całe życie we Francji i zmarły bezdzietnie. Szczegóły okoliczności zawarcia jego pierwszego, krótkiego małżeństwa i rozwodu nie są znane.

W 1930 r. rodzinę Parnasa spotkał tragiczny los. Dziewięcioletnia Justyna zmarła na gruźlicze zapalenie opon mózgowych. Parnas przeżył to dramatycznie. Nie mógł pozostać w pełnym wspomnień mieszkaniu. Przez rok wraz z rodziną mieszkali w Zurychu, gdzie Parnas pracował na Uniwersytecie.

Po powrocie do Lwowa Parnas zamieszkał w „Domu Profesora” wraz z innymi wybitnymi naukowcami Uniwersytetu. W roku akademickim 1929/1930 Parnas został wybrany dziekanem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza, a w 1931 r. członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Został też dyrektorem Oddziału Farmacji. Aktywność naukowa Parnasa nie ucierpiała z powodu jego obowiązków administracyjnych. Przeciwnie, lata 30. XX wieku, przyniosły mu najwięcej sukcesów w pracy badawczej. Stosując nowe metody oznaczania ATP i AMP, Ostern i Mann wykazali, że jedynie AMP i adenozyna, a nie ATP, ulegają enzymatycznej deaminacji. Ta pozornie prosta obserwacja okazała się bardzo ważna dla zrozumienia roli nukleotydów w przemianie energii. Odkrycie hamującego wpływu fosforanu na powstanie amoniaku doprowadziło do nowatorskiego wniosku o korelacji między przemianą nukleotydów a glikogenolizą. W obecności fosforanu ATP jest resyntezowane z AMP i nie zachodzi deaminacja tego ostatniego. Przypuszczalnym donorem fosforanu może być fosfokreatyna, czyli „fosfagen”, związek odkryty wcześniej przez Parnasa. Publikacja Parnasa, Osterna i Manna (Parnas i współaut., 1934), została przetłumaczona i ogłoszona powtórnie w książce Kalckara pt. „Biological Phosphorylations — Development of Concepts” (PARNAS i współaut., 1969).

Wykazano też, że jodooctan i fluorek stymulują deaminację AMP. Wiedziano już, że związki te są inhibitorami dwóch reakcji glikolitycznych, posługując się tymi inhibitorami wykazano, że fosfoglicerynian i fosfopirogronian są źródłem fosforanu przenoszonego bezpośrednio lub via fosfagen dla resyntezy ATP. Parnas, Ostern, Mann, Lutwak-Mann i Lewiński przedstawili schemat powstawania AMP z ATP w mięśniu pracującym oraz przeniesienia fosforanu z metabolitów glikolizy lub fosfokreatyny na AMP w mięśniu spoczywającym. Tak więc wykazano, że regeneracja ATP może zachodzić dzięki energii powstającej w glikolizie.

Po raz pierwszy ogłoszono te wyniki na IV Kongresie Biochemii w Paryżu w 1933 r., a następnie w dwu publikacjach w „Nature”. Po tych odkryciach, badania pracowni Parnasa koncentrowały się głównie na przemianie glikogenu i glukozy.

Jako kierownik Zakładu, Parnas osobiście stawał przy stole laboratoryjnym i przeprowadzał doświadczenia, oraz w sposób życzliwy i stymulujący, nadzorował pracę swego zespołu. Poczucie humoru i skłonność do dobrotliwej ironii sprzyjała swobodnej i przyjaznej atmosferze. Jego uczniowie podkreślają, że osobowość Parnasa wywarła głęboki wpływ na całe ich życie. Po początkowym okresie ścisłego nadzorowania pracy, popierał ich samodzielne badania. Obserwował je, często włączał się w nie aktywnie, a gdy wyniki spełniały jego kryteria, pomagał publikować w międzynarodowych czasopismach. Ten proces wychowawczy uczył efektywnej współpracy z innymi specjalistami, a zarazem rozwijał zdolność krytycznego, samodzielnego myślenia.

Parnas miał talent do znajdowania utalentowanych współpracowników. T. Baranowski, K. Gibayło, J.A. Guthke, S. Hubl, T. Korzybski, C. Lutwak-Mann, T. Mann, W. Mejbaum, I. Mochnacka, W. Mozołowski, P. Ostern, J. Reis, W. Słobodzian, B. Sobczuk, J. Terszakoveć i B. Umschleif, C. Lutwak-Mann, T. Mann, K. Gibayło i B. Umschleif to współpracownicy Parnasa.

Parnas umacniał kontakty z europejskimi i amerykańskimi uczonymi w czasie licznych wizyt w ich pracowniach, do których go zapraszano i gdzie reprezentował polską naukę. Ministerstwo Oświaty i Wyznań Religijnych popierało jego wyjazdy do Anglii, Austrii, Francji i Niemiec, oraz udział w kongresach w Belgii i Rosji. W 1938 r. Parnas przewodził konferencji o Zastosowaniu Radioaktywnych Izotopów organizowanej przez Nielsa Bohra w Kopenhadze. Rok później, w 1939 r., zaproszono go w charakterze wizytującego profesora na Uniwersytet w Gandawie. Niestety, z tego zaproszenia nie skorzystał. Być może wyjazd ten pozwoliłby mu uniknąć tragicznego losu.

Parnas zyskał uznanie nie tylko w Polsce. Jako uczony o światowej sławie został wybrany Członkiem Honorowym Uniwersytetu w Atenach i Członkiem Niemieckiej Leopoldyńskiej Akademii Nauk w Halle. Poproszono go też o napisanie artykułów o chemii mięśni, które zostały opublikowane w pierwszych tomach prestiżowego wydawnictwa Annual Review of Biochemistry (Parnas, 1932, 1933).

Parnas, poza prowadzeniem pracy badawczej, był aktywny w wielu innych dziedzinach. Jako założyciel Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego inaugurował pierwszy plenarny Zjazd Towarzystwa w 1937 r., gdzie wygłosił wykład o mechanizmach przemian metabolicznych w tkankach zwierzęcych. Doceniał też znaczenie publikacji popularno-naukowych dla popularyzacji wiedzy. W okresie 1922–1939 opracował rozdziały do kilku podręczników: polskiego „Podręcznika Fizjologii”, redagowanego przez A. Becka oraz niemieckich, „Podręcznika Metod Biologicznych” redagowanego przez E. Abderhaldena, a także „Podręcznika Prawidłowej i Patologicznej Fizjologii”, redagowanego przez A. Bethe, G. Bergmanna, G. Embdena i A. Ellingera.

Jako znawca literatury i kolekcjoner rzadkich wydań książek i pierwodruków, spędzał wraz z synem wiele czasu w księgarniach i antykwariatach. Uczestniczył w bogatym życiu kulturalnym Lwowa odwiedzając teatry, koncerty i uczestnicząc w balach uniwersyteckich. Lubił góry w lecie, pieszo chodził po Karpatach, a w zimie jeździł na nartach w Tatrach.

Ów szczęśliwy świat zakończył się 17 września 1939 r., gdy Czerwona Armia wkroczyła do Lwowa. Zaczęły się masowe aresztowania pracowników policji i wojska, sędziów i artystów, wywożenie ich rodzin na Sybir. Wielu nie wróciło nigdy z więzień i wywózek. W końcu września zadecydowano, że Uniwersytet Jana Kazimierza, przemianowany na Uniwersytet im. Iwana Franko, będzie działał według systemu sowieckiego. Wydział Lekarski wydzielono jako Narodowy Instytut Medyczny, w którym Parnas został kierownikiem Katedry Chemii.

Na początku wojny do Lwowa przybyło wielu uciekinierów z zachodnich i centralnych dzielnic Polski, zajętych przez Niemców. Wielu z nich otrzymało od Parnasa pomoc i możliwość pracy. Niektórzy zostali asystentami, między nimi chemicy z Warszawy, Heppner i Lindenfeld, oraz młodzi entuzjaści, szczęśliwi, że mogą pracować z Parnasem, jak Opieńska-Blauth. Równolegle z kontynuacją badań nad glikolizą Parnas powrócił do tematu swojej pracy doktorskiej. Wraz z Baranowskim zsyntetyzował metylonaftochinon, substytut witaminy K, który został zastosowany w praktyce medycznej w chirurgii i leczeniu krwotoków.

Były to czasy, gdy wielu Polaków zadawało sobie pytanie: czy można pracować dla Sowietów. Wiele prominentnych postaci jak Boy-Żeleński wybrało pracę, bo można było uczyć studentów i w miarę możliwości pomagać tym, którzy tej pomocy potrzebowali. Podobnie myślał Parnas, który miał ułatwione zadanie, gdyż władze sowieckie były w pełni świadome pozycji naukowej Parnasa i starały się zaliczyć go do naukowców sowieckich. Obiecano mu środki na aparaturę i odczynniki. W końcu 1940 r. wybrano go do Lwowskiej Obwodowej Rady Delegatów Ludzi Pracy wraz z innymi profesorami m.in. z Banachem. Obietnice władz zostały jednak na papierze. W listach do Mozołowskiego i Manna, Parnas narzekał na brak piśmiennictwa oraz niemożność kontaktu z zagranicznymi kolegami.

22 czerwca 1941 r. niemieckie wojska zaatakowały Związek Radziecki. Było jasne że Parnas, osoba pochodzenia żydowskiego, musi opuścić Lwów przed wkroczeniem Niemców. Parnas wraz z rodziną został przetransportowany do Ufy w Republice Baszkirskiej. Były to ponure lata, gdy Parnas bezskutecznie starał się o pracę na miejscowym uniwersytecie. W ponurej rzeczywistości pojawiły się pierwsze optymistyczne informacje, że Anders tworzy polską Armię, do której się zgłosił z błogosławieństwem ojca Jan Oskar.

W 1943 r. uchodźców z Ufy przeniesiono do Moskwy. Parnasa mianowano dyrektorem Zakładu Chemii w Narodowym Instytucie Medycyny Doświadczalnej. Wkrótce przekształcił go w Narodowy Instytut Nauk Biologicznych i Medycznych Akademii Nauk Medycznych. W tym samym roku Parnasa wybrano na członka Akademii Nauk ZSSR, a w 1944 r. na członka Akademii Nauk Medycznych ZSRR. Za prace nad metabolizmem mięśni został laureatem Nagrody Stalinowskiej.

W czasie wojny, gdy praca doświadczalna była utrudniona, Parnas opublikował w „Nature” i czasopismach biologicznych ZSRR kilka znakomitych artykułów na temat enzymów, koenzymów i hormonów. Organizował spotkania naukowe, znane jako „czwartki” Parnasa. Uczestniczyli w nich znani naukowcy, jak: A. E. Braunstein, W. Bilew, M. Lubimowa i M. Szelagin z Moskwy, oraz A. Szent-György z Węgier i B. Hastings z USA. Mimo trudności z odczynnikami, rozpoczęto pracę doświadczalną. B. Stepanienko, A. Pietrowa, E. Rozenfeld i inni badali metabolizm glikogenu, izolowali fosforylazę i 1,6-glukozydazę glikogenową, a także oznaczali budowę AMP z drożdży i mięśni. W 1997 r. profesorowie E. Rozenfeld, A. Kotielnikowa i E. Afanasjewa opublikowali swe wspomnienia o Parnasie. Wszyscy współpracownicy Parnasa byli pod urokiem jego osobowości.

Latem 1944 r. pozwolono Parnasowi odwiedzić Lwów. Interesował się badaniami prowadzonymi w swym dawnym Zakładzie. Parnas, jak mógł pomagał rodakom, w tym celu wstąpił nawet do Związku Patriotów Polskich, aby mieć większe możliwości niesienia pomocy. Udało mu się przyczynić do uwolnienia studentów i pracowników Wydziału Lekarskiego z obozów. Jak wynika z korespondencji z T. Korzybskim i I. Mochnacką, Parnas pragnął wrócić do kraju. Na przełomie 1946-1947 r. pozwolono mu odwiedzić Polskę. W Krakowie i Wrocławiu proponowano mu objęcie Katedry Chemii Fizjologicznej. Wybrał Kraków, ale nie mógł zrealizować swego planu. Władze traktowały uczonych jako własność ZSRR. Władze, z jednej strony opiekowały się wybitnymi naukowcami, zapewniając im nieco lepsze warunki życia, z drugiej nie pozwalały opuszczać ZSRR. Parnas nie mógł wrócić do Polski ani nawet uczestniczyć w I Międzynarodowym Kongresie Biochemii w Londynie w 1948 r., któremu miał przewodniczyć. Tak więc, decyzja pozostania w Moskwie, aż do tragicznej śmierci, nie była jego wyborem. Przez cały czas Parnas korespondował z prof. Korzybskim pracującym Warszawie, pytając o postępy w pracy swych uczniów. Utrzymywał kontakty z kolegami z Zachodu. W latach 1945–1947 został członkiem korespondentem Towarzystw Biologicznych w Paryżu i Wiedniu, członkiem Towarzystw Chemicznych w Londynie i Paryżu, a w 1948 r. czynnym członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Parnas chyba nie do końca rozumiał istotę systemu sowieckiego, gdyż otwarcie wyrażał swoje poglądy i publicznie krytykował pseudonaukowe teorie Łysenki, popieranego przez partię uczonego. Zmuszono go do rezygnacji ze stanowiska dyrektora Instytutu. W tym czasie Parnas był już bardzo schorowanym człowiekiem: cukrzyca i choroby serca bardzo utrudniały mu sprawne funkcjonowanie.

29 stycznia 1949 został aresztowany przez MGB (późniejsze KGB). Przez miesiące i lata Renata Parnas szukała męża w więzieniach na Łubiance i Lefortowie, zawsze słysząc to samo „Niczego nie wiadomo o takiej osobie”. Mieszkanie Parnasów, jego wyposażenie i oszczędności, zostały skonfiskowane. Żona Parnasa otrzymała mały pokój we wspólnym mieszkaniu na przedmieściach Moskwy. Utrzymywała się z haftowania. Po czterech latach, w 1953 r., wezwano ją do urzędu Generalnego Prokuratora Armii, gdzie usłyszała, że jej męża aresztowano pod zarzutem szpiegostwa i że tego samego dnia zmarł na Łubiance. Renata Parnas wróciła do Polski w 1958 r. w czasie drugiej repatriacji, mieszkała w Warszawie i zmarła w 1967. Jan Oskar odbył szlak bojowy w Armii Andersa. Po wojnie wrócił do Polski, ukończył studia medyczne i pracował jako lekarz, był ordynatorem oddziału chirurgii w szpitalu w Człuchowie.

Aż do 1960 r. nazwisko Parnasa w ZSRR było zakazane. Rehabilitacja nastąpiła w 1960 r. i wtedy wydano w Moskwie jego „Dzieła zebrane” pod redakcją A. E. Braunsteina, A. Kotielnikowej, S. E. Sewerina i W. A. Engelhardta. W latach 1960–1970 w sowieckim piśmiennictwie i podręcznikach przedstawiano Parnasa jako sowieckiego uczonego, zasłużonego dla radzieckiej biochemii. Podobną notkę biograficzną umieszczono w 1971 r. w „Who is who in USSR”, wydaną w USA. Na szczęście zdarza się to coraz rzadziej. Parnas opublikował 130 oryginalnych prac doświadczalnych oraz 46 prac przeglądowych i książek Po II wojnie światowej prawie wszyscy ci, którzy przeżyli koszmary reżimów Hitlera i Stalina wrócili do Polski, z wyjątkiem Tadeusza i Cecylii Mann i Juliana L. Reisa, którzy osiedli w Anglii. Jednym z najbardziej utalentowanych uczniów Parnasa był Paweł Ostern, który zmarł tragicznie w 1941 r., Tadeusz Mann (1908–1993), studiował medycynę na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i jeszcze jako student rozpoczął pracę w zespole Parnasa. W 1935 r. otrzymał dyplom doktora W tym samym roku opuścił Lwów, udając się do Cambridge na stypendium Rockefellera. Pod koniec II wojny światowej rząd brytyjski zaprosił go do rozpoczęcia badań nad fizjologią rozrodu zwierząt hodowlanych. Wkrótce stał się niekwestionowanym autorytetem w tej dziedzinie, profesorem fizjologii rozrodu na Uniwersytecie w Cambridge. Tadeusz i Cecylia Mann utrzymywali silne związki uczuciowe z laboratorium Parnasa. Tadeusz opublikował w „Nature” w 1955 r. wspomnienie o profesorze, a w 1981 r., a razem z żoną, artykuł “50 Years Ago — The Parnas School”.

Innym znanym naukowcem pochodzącym ze szkoły Parnasa był Tadeusz Baranowski (1910–1993). Po ukończeniu studiów medycznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, dołączył do zespołu Parnasa w 1934 r. po wojnie objął Katedrę Chemii Fizjologicznej na Akademii Medycznej we Wrocławiu. Irena Mochnacka i Wanda Mejbaum-Katzenellenbogen, jeszcze będąc studentkami Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza, rozpoczęły jako stażystki pracę w Zakładzie Parnasa. Wanda Mejbaum-Katzenellenbogen (1914–1986) uzyskała dyplom doktora w 1939 r. Mejbaum-Katzenellenbogen pełniła we Wrocławiu funkcję kierownika Zakładu Biochemii na miejscowym Uniwersytecie, podczas gdy Irena Mochnacka (1905–1979) pełniła taką samą funkcję na Akademii Medycznej w Warszawie. Leszek Tomaszewski (1919–1997) dołączył do zespołu Parnasa jako dziewiętnastoletni student Wydziału Lekarskiego. Po skończeniu wojny, prof. Leszek Tomaszewski, podobnie jak Irena Mochnacka, organizował życie naukowe na Akademii Medycznej w Warszawie. Współpracownikiem Parnasa był również Józef Heller. Po wojnie Heller był inicjatorem i głównym założycielem Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Włodzimierz Mozołowski (1895–1975) był również współpracownikiem Parnasa. Ich współpraca rozpoczęła się w 1922 r., kiedy Mozołowski zakończył studia medyczne we Lwowie. II wojnę światową, Mozołowski spędził w Wilnie, a po wojnie organizował życie naukowe w zburzonym i spalonym Gdańsku, ucząc i pracując naukowo. Badania nad kwasem adenylowym (AMP) i deaminazą adeniny prowadzone w Zakładzie Biochemii Akademii Medycznej były kontynuacją badań nad metabolizmem nukleotydów rozpoczętych w zespole Parnasa. Mozołowski, krok po kroku tworzył w Gdańsku silny ośrodek naukowy. Janina Opieńska-Blauth (1895–1987) przybyła do Lwowa w 1939 r. i współpracowała z Parnasem aż do jego wyjazdu z miasta w 1941 r. Była jedną z osób uciekających z centralnej Polski przed nawałnicą wojenną i serdecznie przyjmowanych przez Parnasa. Opieńska-Blauth osiadła po wojnie w Lublinie, gdzie została kierownikiem Zakładu Chemii Fizjologicznej w nowo powstałym Uniwersytecie.

Bohdan Sobczuk (1910–1974) i Jurij Terszakoweć (1914–1987) byli Ukraińcami. Już jako studenci Wydziału Lekarskiego dołączyli do zespołu Parnasa. Rodzina Terszakowcia zaangażowana była w ruch niepodległościowy “Wolnej Ukrainy”, toteż w 1944 r. opuściła Lwów, udając się do Stanów Zjednoczonych. W USA Terszakoweć (George Tershakovec) został profesorem biochemii na Uniwersytecie Medycznym w Miami. Sobczuk został we Lwowie, który aż do 1991 r. był częścią Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Bohdan Sobczuk, jako sukcesor Parnasa, został w 1944 r. kierownikiem Zakładu Biochemii.

Innym ważnym członkiem szkoły Parnasa był Tadeusz Korzybski (1906–2002). W laboratorium zajmował się przekształceniami nukleotydów oraz biosyntezą ATP. Razem z Parnasem byli pierwszymi na świecie badaczami, używającymi w badaniach biologicznych radioaktywnego fosforu. Tadeusz Korzybski spędził II wojnę światową we Lwowie; do Warszawy wrócił w 1945 r. W 1946 r. wyjechał jako przedstawiciel Polski do Toronto na zaproszenie UNRRA. Od organizacji tej otrzymał w darze dla Polski pełną dokumentację procesu produkcji penicyliny i dlatego nazywany jest „ojcem polskiej penicyliny”. Opisując krąg osób skupionych koło postaci Parnasa, nie sposób nie wspomnieć o pani profesor Zofii Zielińskiej, która skończyła studia na Uniwersytecie Warszawskim, a po wojnie pracowała najpierw na Uniwersytecie w Łodzi, a następnie w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Warszawie i nigdy nie zetknęła się z Jakubem Karolem Parnasem. Była jednak zafascynowana jego życiem i twórczością. Serdecznie zaprzyjaźniła się z synem Parnasa, Janem Oskarem i jego rodziną. Będąc długie lata redaktorem naczelnym pisma „Postępy Biochemii”, włożyła wiele wysiłku, aby na jego łamach (Post. Biochem., 1958, 1986, 1992, 1997) ukazywały się artykuły poświęcone Parnasowi. Polskie Towarzystwo Biochemiczne, od czasu powstania w 1958 r., prowadzi wiele działań dla upamiętnienia profesora Parnasa. I tak, jedną z najważniejszych nagród za najlepszą pracę doświadczalną wykonaną w Polsce i opublikowaną w dobrym międzynarodowym piśmie, jest „Nagroda Parnasa”, przyznawana corocznie od 1963 r.

Kontakty między Polskim a Ukraińskim Towarzystwem Biochemicznym były, aż do politycznej transformacji obu krajów, sporadyczne. Jednak już w 1996 r. została zorganizowana we Lwowie pierwsza Polsko-Ukraińska Konferencja ku czci Parnasa. Podczas tej konferencji uczestnicy wmurowali w ścianę budynku dawnego Zakładu Chemii Lekarskiej, przywiezioną z Polski tablicę upamiętniającą Parnasa. Konferencja okazała się sukcesem i jej uczestnicy postanowili, aby konferencje Parnasa odbywały się co dwa lata, naprzemiennie w Polsce i na Ukrainie. Naukowy poziom konferencji stale wzrasta, coraz liczniej uczestniczą w nich wybitni uczeni z całego świata. Spotkania trwają do dziś z przerwą spowodowaną koronawirusem.

Biografia na podstawie prac: Jolanta Barańska, Andrzej Dżugaj, Janina Kwiatkowska-Korczak Życie i tragiczna śmierć Jakuba Karola Parnasa, wybitnego polskiego biochemika, współodkrywcy glikolizy, „Kosmos” t. 57, 262-279 (2008) Embden–Meyerhof–Parnas, the First Metabolic Pathway: The Fate of Prominent Polish Biochemist Jakub Karol Parnas Chapter 5 December 2007 Comprehensive Biochemistry oraz informacje uzyskane od prof. Baranowskiego, którego byłem uczniem.

Bibliografia

Bucher T., 1947. Über ein Phosphatübertragendes Gärungsferment. Biochim. Biophys. Acta 1, 292–314. Lohmann K., 1933. Über Phosphorylierung und De-phosphorylierung. Bildung der natürlichen He-xosemonophosphorsäure aus ihren Komponen-ten. Biochem. Z. 262, 137–151. Lohmann K., Meyerhof O., 1934. Über die enzyma-tische Umwandlung von Phosphoglycerinsaüre in Brenztraubensaüre und Phosphorsaüre. Biochem. Z. 273, 60–72 Meyerhof O., 1927. Über die enzymatische Milchsäurebildung im Muskelextrakt. III. Mitteilung die Milchsäurebildung aus den gärfähigen Hexosen. Biochem. Z. 183, 176–215. Meyerhof o., Lohmann k., Schuster P., 1936. Über die Aldolase, ein kohlenstoff-verknüpfendes Fer-ment. I. Mitteilung: Aldolkondensation von Dio-xyacetonphosphorsäure mit Acetaldehyde. Bio-chem. Z. 286, 301–318. Meyerhof o., Kiessling W., 1935a. Über die Isolierung der Isomeren Phosphoglycerinsäure (Gly-cerinsäure-2-phosphorsäure und Glycerinsäu-re-3-phosphorsäure) aus Gäransätzen und ihr enzymatisches Gleichgewicht. Biochem. Z. 276, 239–253. Ostern P., Guthke J., Terszakoweć J., 1936. Über die Bildung des Hexose-monophosphorsäure Esters und dessen umwandlung in Fructose- disphosphorsäure-ester in Muskel. Z. Physiol. Chem. 243, 9–37. Parnas J. k., Ostern, P., Mann T.,1934. Coupling of chemical processes in muscle. Biochem. Z. 272, 64 Parnas J. K., 1938. Über die enzymatischen Pho-sphorylierungen in der alkoholischen Gärung und in der Muskelglykogenolyse. Enzymologia 5, 166–184. Warburg o., Christian W., 1939. Isolierung und Kristallisation des Proteins des oxydierenden Gärungsferments. Biochem. Z. 303, 40–68.