Aleksander Czekanowski (1833 - 1876)

Aleksander Piotr Czekanowski był pierwszym ważny polskim badaczem Syberii – surowego regionu Rosji, gdzie znalazł się nie z własnej woli. Został aresztowany za działalność konspiracyjną w związku z Powstaniem Styczniowym (1863) i zesłany, jak tysiące innych Polaków, na Syberię. Prowadził tam obserwacje meteorologiczne i astronomiczne, zbierał dane paleontologiczne, kolekcjonował zbiory fauny i flory, których znaczenie zostało wysoko ocenione jakiś czas później. Czekanowski zajmował się także badaniami geologicznymi skamieniałej flory i fauny. Jeden z jego najważniejszych osiągnięć geologicznych polegało na udowodnieniu, że rozległa formacja skalna przeplatana pokładami węgla w rejonie jeziora Bajkał nie pochodziła z karbonu, jak sądził A. von Humboldt, ale z okresu jury. Czekanowski znalazł także w czasie eksploracji Syberii kilka złóż, m.in. węgla, grafitu i złota.

Wyprawy Czekanowskiego do nieznanych ziem północnej Syberii odbywały się w arcytrudnych warunkach klimatycznych, tak że nie mogli im podołać inni uczestnicy wypraw, którzy często musieli się wycofywać. Tylko w okresie krótkiego lata warunki były w miarę znośne. Świadczy to o dużej determinacji badawczej Czekanowskiego i chęci poznania, mimo przeciwności.

Jego dorobek nie jest całkowicie znany w Polsce, ze względu na fakt, że publikował głównie w Rosji, po rosyjsku. Niemniej zapisał w dziejach nauki, szczególnie geologii, trwałe ślady. Warto podkreślić wszechstronność jego zainteresowań. Oprócz geografii i geologii w kręgu jego zainteresowań leżała także botanika i zoologia, a nawet entografia. Wykonywał wiele istotnych w tamtych czasach map. W 1875 roku jego mapa wschodniej Syberii została odznaczona Złotym Medalem na Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Paryżu. W tym samym roku dzięki staraniom władz Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, uzyskano amnestię dla polskich zesłańców na Syberii, którzy prowadzili czynne badania w dziedzinie nauk przyrodniczych. Oprócz Czekanowskiego, amnestią objęci byli także inni wybitni polscy badacze, jak B. Dybowski i J. Czerski. Umożliwiło to mu opuszczenie Syberii i kontynuowanie prac badawczych w Petersburgu.

Zbiory botaniczne i zoologiczne zebrane przez Czekanowskiego zostały opisane także przez szereg innych uczonych. Swoje obserwacje z wszystkich wypraw zawarł w wielu publikacjach, które jednak tylko częściowo są znane w Polsce i wydane w języku ojczystym. Poza działalnością pisarską zajmował się również kolekcjonowaniem skamieniałości roślin i owadów. Pomimo stosunkowo krótkiego życia i działalności naukowej ze strony badaczy rosyjskich, znających dobrze teren badań, doczekał się najwyższych ocen, jakie może otrzymać badacz. Za swoje badania otrzymał m.in. złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1870). Na jego cześć zostało nazwane pasmo górskie we wschodniej Syberii, różne odmiany skamielin fauny kopalnej, a także gatunki współczesnej flory i fauny. W 2004 r. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety kolekcjonerskie z podobizną Czekanowskiego o nominale 10 zł i 2 zł.

Biografia

Aleksander Czekanowski urodził się 12 lutego 1833 r. w Krzemieńcu na Wołyniu. Jego ojciec, Wawrzyniec, utrzymywał w Krzemieńcu pensjonat oraz był honorowym pomocnikiem przy gabinecie zoologicznym w liceum. Ukończył gimnazjum w Kijowie. W roku 1850 rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Kijowie. Nie mając jednak zamiłowania do medycyny, skierował swe zainteresowania ku naukom przyrodniczym, a szczególnie geologii. W 1855 r. przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie (obecnie Tartu), gdzie na wydziale geologii przez dwa lata słuchał wykładów z mineralogii. Tam został przyjęty do najstarszej polskiej korporacji akademickiej Polonia. Po ukończeniu studiów w 1857 r. wrócił do Kijowa, gdzie pracował nad zbiorami geologicznymi miejscowego uniwersytetu. Ponieważ przed powstaniem styczniowym w jego mieszkaniu zbierała się elita młodzieży, został aresztowany jako podejrzany o udział w powstaniu w 1863 r. i zesłany na Syberię. Drogę na zesłanie z Kijowa do Tobolska odbył pieszo. Początkowo został osiedlony na Zabajkale, potem na zachód od jeziora Bajkał. Już w drodze gromadził i porządkował zbiory, posługując się prymitywną lupą. Po przeniesieniu go w okolice Bratskiego Ostroga nad Angarą kilka lat żył w nędzy. Mimo srogiego klimatu i ciężkiej pracy u chłopów nie porzucił pracy naukowej. Studiował geologię tzw. Lądu Angary, dokonując obserwacji meteorologicznych za pomocą przyrządów własnego pomysłu.

Z trudnej sytuacji wybawił go w 1866 r. Fryderyk Schmidt, poznany jeszcze w Dorpacie. Nabył on zgromadzone przez Czekanowskiego zbiory oraz zamawiał dalsze, zaopatrywał go także w książki. Dwa lata później uzyskał u władz zwolnienie Czekanowskiego z prac przymusowych i przeniesienie go do Irkucka zaczął działać w Syberyjskim Oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, m.in. prowadząc badania w południowej części guberni irkuckiej (1869 - 71). Początkowo badał brzegi rzek Angary, Biełoj, Oki oraz Góry Nadmorskie nad Bajkałem aż do Górnej Leny.

W 1871 razem z m.in. Benedyktem Dybowskim dokonał badań północnej części jeziora Chubsuguł w Mongolii oraz gór Manku-Sardyk w Sajanie Wschodnim. Badał również tereny górnego biegu Dolnej Tunguzki i notował spostrzeżenia z wyprawy przez Oleniok. Napisał pierwsze wiarygodne dane o geologii rejonu Dolnej Tunguzki (1873), południowego biegu Leny oraz rejonu Oleniok (1874-75). Nad Dolną Tunguzką odkrył pokłady węgla i grafitu.

Po 12 latach pobytu na Syberii w 1876 r. pozwolono mu przyjechać do Petersburga, gdzie rozpoczął prace związane z opracowaniem zebranych materiałów geograficznych, geologicznych i paleontologicznych jako kustosz w Muzeum Geologicznym.

Mimo tak obiecującej kariery i publicznego uznania, Czekanowski odebrał sobie życie w wieku 43 lat, 18 października 1876 r. w Petersburgu.